Noodweer is een juridisch begrip dat zich voordoet wanneer iemand zich verdedigt tegen een onrechtmatige aanval. Noodweer is een strafuitsluitingsgrond die is opgenomen in artikel 41 van het Wetboek van Strafrecht. Artikel 41 lid 1 Sr luidt als volgt: “Niet strafbaar is hij die een feit begaat, geboden door de noodzakelijke verdediging van eigen of eens anders lijf, eerbaarheid of goed tegen ogenblikkelijke, wederrechtelijke aanranding.”
Noodweer is een rechtvaardigingsgrond, gebaseerd op twee pijlers, te weten: zelfverdediging en rechtsordeverdediging. De Hoge Raad heeft een belangrijk (vervolg)arrest gewezen bij de beoordeling van een beroep op noodweer (HR 29-03-2022, ECLI:NL:HR:2022:417). Daarin is een beroep op noodweer meer verduidelijkt.
Vereisten noodweer
De vereisten voor noodweer zijn overzichtelijk :
- Er moet sprake zijn van een ogenblikkelijke aanranding;
- Er moet sprake zijn van een wederrechtelijke aanranding;
- De verdediging moet noodzakelijk zijn;
- Het feit moet in verhouding staan tot de erdoor geschonden belangen (proportionaliteit);
- De verdachte mag geen andere, minder ingrijpende mogelijkheden hebben gehad (subsidiariteit);
- Wat mag van een specifieke verdachte gevergd worden (Garantenstellung);
- Heeft de verdachte zichzelf verwijtbaar in de situatie gebracht waarin hij/zij het strafbare feit pleegde (culpa in causa).
Ogenblikkelijke aanranding
Een ogenblikkelijke aanranding betekent dat er sprake is van onmiddellijk dreigend gevaar van aanranding. Dit kan aanranding zijn van uw eigen maar ook van iemand andermans lichaam, seksuele eerbaarheid of goederen. De gestelde aanranding moet in redelijkheid beschouwd zodanig bedreigend zijn voor de verdachte dat deze kan worden aangemerkt als een ogenblikkelijke aanranding. Een belangrijk punt is dat wanneer de aanranding is geëindigd, een beroep op noodweer niet (meer) mogelijk is maar onder bepaalde omstandigheden kan er dan nog wel een beroep worden gedaan op noodweerexces.
Uit de bewijsmiddelen moet in ieder geval deze vrees van een ogenblikkelijke aanranding duidelijk blijken. Enkel de gedachte dat de verdachte mogelijk geweld zou gaan gebruiken is niet voldoende en dan is er dus ook geen sprake van een ogenblikkelijke aanranding en kan er geen beroep worden gedaan op noodweer. Er is echter een uitzondering want als de situatie dusdanig was dat iemand in de veronderstelling verkeert dat hij zich moet of mag verdedigen tegen dreigend gevaar dan zou een beroep op putatief noodweer wel kunnen slagen. Putatief noodweer is een ongeschreven schulduitsluitingsgrond maar voor een geslaagd beroep op deze schulduitsluitingsgrond gelden hoge eisen. Er zal in ieder geval moeten blijken dat een verdachte verschoonbaar heeft gedwaald ten aanzien van het bestaan van een noodweersituatie.
Wederrechtelijke (onrechtmatige) aanranding
Een volgend bestanddeel die vervuld moet worden is dat de aanranding ook wederrechtelijk (onrechtmatig) moet zijn. Dit bestanddeel wordt in de meeste gevallen wel vervuld omdat in de regel niemand geweld tegen u mag gebruiken. Er zijn echter uitzonderingen zoals een verbalisant die u met (gepast) geweld aanhoudt. In principe moet u bij een aanhouding meewerken en mag u zich niet verzetten. Het kan misschien anders zijn als u wordt aangehouden door een verbalisant in burger en de situatie was dusdanig beangstigend dat u zich heeft verdedigd. Wellicht zou u in dat uitzonderlijke geval een geslaagd beroep op putatief noodweer kunnen doen. Het één en het ander is uiteraard afhankelijk van de omstandigheden van het geval.
Verdediging noodzakelijk
Als is vastgesteld dat er sprake is van een ogenblikkelijke wederrechtelijke aanval dan dient het handelen te worden beoordeeld. Een belangrijk uitgangspunt is de verklaring van de verdachte bij de politie over het handelen uit zelfverdediging waarbij de grenzen van de noodzakelijke verdediging niet mogen worden overschreden. Er zal dan worden gekeken naar de proportionaliteit, de subsidiariteit, Garantenstellung en culpa in causa.
Proportionaliteit
Het proportionaliteitsbeginsel houdt in dat u evenredig handelt ten opzichte van de aanranding. Krijgt u een klap, dan mag u zich enkel verdedigen tegen die klap. Platgezegd, het is geen vrijbrief om helemaal los te gaan op iemand. De proportionaliteitseis bij noodweer strekt er dus toe om niet ook dan een gedraging straffeloos te doen zijn indien zij – als verdedigingsmiddel – niet in redelijke verhouding staat tot de ernst van de aanranding. De keuze van het verdedigingsmiddel en de wijze waarop het is gebruikt, staan bij de beoordeling van de proportionaliteit centraal. (HR 22 maart 2016, ECLI:NL:HR:2016:456). In simpele woorden komt het er dus op neer dat alleen dusdanig geweld toegepast mag worden voorzover dat nodig is om uzelf te verdedigen tegen de ogenblikkelijke wederrechtelijke aanval. Als u te ver gaat in uw verdediging komt u misschien wellicht een beroep toe op noodweerexces.
Subsidiariteit
Het subsidiariteitsbeginsel houdt in dat u moet kiezen voor het minst ingrijpende (minst strafbare) alternatief om te ontkomen aan de ogenblikkelijke wederrechtelijke aanranding. In onze praktijk wordt dit ook wel de “vluchteis” genoemd. Als u een mogelijkheid heeft om te ontkomen aan de aanval dan dient u van die mogelijkheid gebruik te maken. De vraag of er dus nog andere mogelijkheden waren dan geweld te gebruiken om aan de aanranding te ontkomen, is dus een belangrijk onderwerp bij de beoordeling van een beroep op noodweer. Het zal in de regel afhangen van de omstandigheden van het geval. Op welke wijze bent u aangevallen, stond u klem, kon u om hulp roepen? Deze vragen moeten bij voorkeur al beantwoord worden bij het eerste politieverhoor.
Garantenstellung
De Garantenstellung betekent dat er een grotere verantwoordelijkheid rust op een persoon met een bijzondere kwaliteit. Hierbij gaat het om specifieke kennis of vaardigheden die een persoon heeft zoals, het beheersen van een vechtsport, en of een functie bij defensie of justitie. Deze extra kwaliteiten brengen een grotere verantwoordelijkheid met zich mee. Er zal wel dienen te worden gekeken naar de ervaring, zoals bijvoorbeeld dienstjaren, het soort functie etc.
Wanneer iemand met een specifieke kwaliteit niet handelt of niet de zorg in acht neemt die van hem of haar verwacht mag worden dan is die persoon in rechte verantwoordelijk voor dat handelen en komt hem of haar geen beroep op noodweer toe terwijl iemand zonder die hoedanigheid wel een geslaagd beroep op noodweer zou kunnen doen. De drempel voor een geslaagd beroep op noodweer wordt dus voor bepaalde personen met een bijzondere kwaliteit verhoogd.
Culpa in causa
Heeft u een wapen op zak omdat u een mogelijke aanranding verwacht dan kan onder omstandigheden noodweer nog steeds worden aangenomen, maar wanneer u de confrontatie bewust bewapend heeft opgezocht (georganiseerd) dan staat eigen schuld (culpa in causa) in de weg aan een geslaagd beroep op noodweer. Volgens vaste rechtspraak van de Hoge Raad kan een beroep op noodweer worden verworpen wanneer – kort gezegd – de verdachte de noodweersituatie zelf heeft veroorzaakt door provocatie.
Wat kan een advocaat betekenen?
Een strafrechtadvocaat speelt een bijzonder belangrijke rol bij een beroep op de rechtvaardigingsgrond noodweer. Aan de hand van het feitencomplex zal onderzocht moeten worden of een geslaagd beroep op noodweer kans van slagen heeft. De factoren die daarbij afgewogen moeten worden 1) een ogenblikkelijke aanranding, 2) wederrechtelijke aanranding 3) noodzakelijke verdediging en tot slot moet het feit in verhouding staan tot de erdoor geschonden belangen (proportionaliteit) en de verdachte mag geen andere, minder ingrijpende mogelijkheden hebben gehad (subsidiariteit), en de rechter weegt mee wat van een specifieke verdachte gevergd mocht worden (Garantenstellung) en of hij/zij zichzelf verwijtbaar in de situatie heeft gebracht waarin hij/zij het strafbare feit pleegde (culpa in causa). Een beroep op noodweer zal in een zo vroeg mogelijk stadium kenbaar gemaakt moeten worden dus in de regel bij het eerste politieverhoor. Er zal dus zo specifiek en duidelijk mogelijk verklaard moeten worden op welke wijze u bent aangevallen en hoe dat precies ging, en dat u geen andere mogelijkheid had dan uzelf te verdedigen.
Gelet hierop, is het van groot belang dat u zich laat bijstaan door een gespecialiseerde strafrechtadvocaat. Onze advocaten zijn bereid om u ook pro deo bij te staan, mits u daarvoor in aanmerking komt gelet op de wettelijk vastgestelde inkomensgrenzen. U hoeft dan uitsluitend een kleine eigen bijdrage te betalen.
Conclusie
Als een rechtvaardigingsgrond zoals noodweer wordt aangenomen, kan een verdachte ontslagen worden van alle rechtsvervolging of vrijgesproken worden wanneer een bestanddeel niet wordt vervuld. Noodweer is een belangrijk rechtsmiddel in het strafrecht dat ervoor zorgt dat mensen zichzelf mogen verdedigen tegen onrechtmatige aanvallen. Een ervaren strafrechtadvocaat speelt een belangrijke rol bij het succesvol inroepen van noodweer en de advocaat kan u bij uitstek informeren over de voorwaarden voor een geslaagd beroep op noodweer.
